तिहार नेपाली संस्कृतिको एक विशिष्ट पर्व :- दिनेश बुढाथोकी

गल्छी खबर कार्तिक १७, शनिबार ।

तिहार: नेपाली संस्कृतिको एक विशिष्ट पर्व

फोटो फिचर :- दिनेश बुढाथोकी 

तिहार नेपालमा मनाइने एक प्रमुख पर्व हो, जसलाई दीपावली वा यमपञ्चक पनि भनिन्छ। यो पर्व हिन्दू परम्परामा आधारित भए तापनि नेपालमा विभिन्न धर्म, जात र समुदायका मानिसहरूले यसलाई आ-आफ्नो ढंगले मनाउने चलन छ। हिन्दू धर्ममा तिहारलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ, जसले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको अटूट प्रेमको प्रतिकको रूपमा देखिन्छ। तिहार पाँच दिनसम्म विभिन्न देवता, जनावर र आफन्तहरूलाई समर्पण गर्दै मनाइन्छ, जसका कारण यसलाई यमपञ्चक भनिएको हो।

तिहारको धार्मिक कथा र मान्यता

तिहारको सुरुवात यमराज र यमुनासँग सम्बन्धित पुराण कथामा आधारित छ। पौराणिक कथा अनुसार, यमराज (मृत्युका देवता) र उनकी बहिनी यमुनाबीचको प्रेम र स्नेहको स्मरणमा यो पर्व मनाइन्छ। यमुनाले आफ्नो दाजु यमराजलाई आफूसँग समय बिताउन आग्रह गर्दै टीका लगाइदिएकी थिइन्, जसबाट प्रसन्न भएर यमराजले आफ्नी बहिनीको इच्छाको सम्मान गरेका थिए। यसैले तिहारमा विशेषगरी भाइटिकाका दिन दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई टीका लगाई दिर्घायु र सुस्वास्थ्यको कामना गर्ने प्रचलन बसेको हो।

यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको आग्रहअनुसार सबै बहिनीको कामना पूरा हुने आशीर्वाद दिएको विश्वास छ, जसअनुसार यो पर्व आजसम्म पनि बहिनीहरूले दाजुभाइप्रतिको प्रेम र स्नेहको प्रतिकका रूपमा मनाउँदै आएका छन्।

तिहारका पाँच दिन र त्यसको महत्त्व

तिहारका पाँच दिनमा विभिन्न जनावर र देवी-देवताहरूको पूजाआजा गरिन्छ। यी पाँच दिनका प्रत्येक दिनको अलग-अलग सांस्कृतिक, धार्मिक र परम्परागत महत्त्व छ।

१. काग तिहार (पहिलो दिन)

तिहारको पहिलो दिनलाई काग तिहार भनिन्छ। यस दिन कागलाई पूजिन्छ, जसलाई सन्देशवाहकको रूपमा मानिन्छ। कागलाई धार्मिक रूपमा महत्वपूर्ण मान्ने प्रचलन छ, किनकि उसले मृत्युको आगमनको संकेत दिने जनावरको रूपमा पनि लिइन्छ। मानिसहरूले यस दिन कागलाई मिठाई, दाना दिएर उसको सन्देशवाहक रूपमा सम्मान गर्छन् र परिवारको सुरक्षा र समृद्धिको कामना गर्छन्।

२. कुकुर तिहार (दोस्रो दिन)

दोस्रो दिन कुकुर तिहार मनाइन्छ। कुकुरलाई यमराजको सहायकको रूपमा मानिन्छ र उसलाई निष्ठाको प्रतीकका रूपमा सम्मान गरिन्छ। यो दिनमा कुकुरलाई माला, अबिर र मिठाई खुवाएर पूजा गरिन्छ। कुकुरको निष्ठा, साहस र निःस्वार्थ प्रेमको सम्मान गर्न यो दिन महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यो पर्वले मानिस र जनावरबीचको सम्बन्ध र जनावरको मानव समाजमा महत्त्व झल्काउँछ।

३. गाई तिहार र लक्ष्मी पूजा (तेस्रो दिन)

तेस्रो दिन गाई तिहार र लक्ष्मी पूजा मनाइन्छ। गाईलाई माता लक्ष्मीको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ, जसले परिवारमा सम्पन्नता र समृद्धि ल्याउँछ भन्ने विश्वास गरिन्छ। यस दिन गाईलाई पूजा गरिन्छ, माला र मिठाई खुवाइन्छ। राति लक्ष्मी पूजाका अवसरमा घरघरमा बत्ती बालेर र झिलिमिली बत्तीले सजाएर लक्ष्मीको स्वागत गरिन्छ। नेपाली समाजमा लक्ष्मी पूजाको राति विशेषगरी आर्थिक समृद्धिको प्रतीक मानिन्छ र घरमा धनधान्य र खुशियाली आउने विश्वासका साथ बत्ती र दीपावली गरिन्छ।

४. गोरु तिहार र गोवर्द्धन पूजा (चौथो दिन)

चौथो दिन गोरु तिहार र गोवर्द्धन पूजा गरिन्छ। गोरुलाई कृषि कार्यमा सहयोगी मानिन्छ, विशेष गरी नेपाली ग्रामीण समाजमा गोरुको महत्त्व धेरै हुन्छ। गोवर्द्धन पूजा भने विशेषगरी हिन्दू धर्ममा गोवर्द्धन पर्वतको पूजा गर्दै प्राकृतिक साधन र सम्पदाको सम्मानका रूपमा मनाइन्छ। गोरुलाई टीका लगाई, माला र मिठाई खुवाएर धनधान्य र सम्पत्तिको कामना गरिन्छ।

५. भाइटिका (पाँचौं दिन)

तिहारको अन्तिम दिनलाई भाइटिका भनिन्छ। यो पर्व सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण दिन मानिन्छ, जसमा दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइलाई दीर्घायु, स्वास्थ्य र समृद्धिको कामना गर्दै पञ्चरंगी टीका लगाइदिन्छन्। टीका लगाउँदा चिरायुको कामना गर्दै दाजुभाइले पनि दिदीबहिनीलाई आशीर्वाद र उपहार दिन्छन्। भाइटिकामा दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको स्नेहको अनुपम दृश्य देख्न पाइन्छ। यो दिन टीका, मखमली फूलको माला, सेलरोटी र विभिन्न परिकारहरू तयार गरिन्छ।

तिहारको सांस्कृतिक महत्त्व

तिहार नेपाली समाजमा प्रेम, सद्भाव, भाइचारा र मेलमिलापको पर्वको रूपमा विशेष महत्त्व राख्छ। यस पर्वमा झिलिमिली बत्तीहरू बालेर अन्धकारलाई हटाएर उज्यालो ल्याउने प्रयास गरिन्छ, जसले जीवनमा सकारात्मकताको संकेत दिन्छ। तिहारले समाजमा एकता, भाइचारा र आत्मीयताको भावना बढाउँछ।

तिहारमा गरिने दीपावली र झिलिमिली बत्तीहरूले नेपाली संस्कृति र परम्पराको झल्को दिन्छ। तिहारको हर्षोल्लास र रौनकले जीवनलाई नयाँ उत्साह र उमंग प्रदान गर्छ। यस पर्वले मानिसहरूलाई आफन्त र मित्रहरूसँग भेटघाटको अवसर दिन्छ र समग्रमा नेपालभरि हर्ष, उल्लास र सामाजिक सद्भावको वातावरण बनाउँछ। यसरी, तिहार नेपाली समाजमा एकताको प्रतीक र सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको अनुपम पर्वको रूपमा परिलक्षित हुन्छ।